همشهری‌آنلاین _ راحله عبدالحسینی: کاشیکاری، آینه‌کاری و گچبری خاص این بازارچه معماری اصیل ایرانی را که مختص دوران صفوی است و شکوه و عظمت آن را در اصفهان دیده‌ایم، پیش چشمان ما زنده می‌کند. قدمت بازارچه صفویه به نیم‌قرن پیش و ابتدای دهه ۵۰ برمی‌گردد. روزگاری که نه از برج‌های سر به فلک کشیده محله امانیه خبری بود و نه اتوبوس‌های بی. آر. تی خیابان ولی‌عصر(عج). در این گزارش سراغی می‌گیریم از نخستین روزهایی که کلنگ ساخت این بازارچه به زمین زده شد.
بازارچه صفویه که این روزها به نام پاساژ صفویه هم خوانده می‌شود درست روبه‌روی بوستان ملت قرار دارد. داریوش شهبازی، نویسنده کتاب تهران‌نامه قبل از مرور تاریخچه بازار صفویه توجه ما را به محله امانیه در نیم قرن پیش جلب می‌کند تا چشم‌انداز درستی داشته باشیم از روزگاری که این بازار زیبا مثل نگین فیروزه‌ای در دل محله ساخته شد.
شهبازی می‌گوید: «پیش از اینکه به بازارچه صفویه بپردازیم خوب است کمی درباره محله بگوییم. روبه‌روی بوستان ملت، تپه ماهوری بود که به نام دره قشلاق شناخته می‌شد. البته دره قشلاق در اواخر دهه ۳۰ تسطیح شده‌بود و نقشه‌ای داشت که در آن کوچه‌ها و خیابان‌کشی مشخص شده‌بود. با این حال در عمل، ساختمان و بنایی در این محله دیده نمی‌شد. بهتر بگویم وقتی به این محله پا می‌گذاشتی همه جا به شکل بیابان دیده می‌شد.»
همان‌طور که از نام دره قشلاق برمی‌آید، در روزگار قاجار محله‌ای با هوای بسیار مطبوع و زمین‌های تپه ماهوری بود که ایلات عشایر در آخر فصل زمستان راهی این محل می‌شدند و در دره قشلاق چادر می‌زدند. تپه‌های دره قشلاق در امتداد تپه‌های داودیه قرار داشت و جاده‌ای که از نجف‌آباد دولاب که حالا در منطقه ۱۵ قرار گرفته به سمت تجریش می‌رفت، درست از دل تپه‌های امانیه می‌گذشت. بعدها هم بخشی از بزرگراه شاهنشاهی در امتداد همین جاده ساخته شد که حالا با نام بزرگراه مدرس می‌شناسیم. در اسناد خانه‌های قدیمی محله امانیه نام دره قشلاق عنوان شده‌است.
- خبری از ساخت‌وساز نبود
شهبازی می‌گوید: «البته خیابان ولی‌عصر(عج) یا همان پهلوی سابق به همین شکل و شمایل وجود داشت. زیرا در دوران پهلوی اول خیابان‌کشی شده‌بود و درختان چنار در ۲ سوی خیابان کاشته شده‌بود. حتی یادم است که تا اواخر دهه ۴۰ با همسالانم روی تپه‌ها بازی می‌کردیم. از زرگنده تا بلوار ناهید به سمت خیابان بیابان بود. نزدیکی‌های خیابان ولی‌عصر(عج) چند ساختمان دیده می‌شد. در همان روزگار یعنی دهه ۳۰ از ده‌ونک تا شمیران تأسیساتی نبود.
شروع ساخت‌وساز در اینجا به هتل استقلال (هیلتون سابق) در اواخر دهه ۳۰ برمی‌گردد که زمین بسیار وسیعی داشت. مساحت آن ۹ هکتار بود و سال ۱۳۴۱ افتتاح شد. در واقع افتتاح هتل هیلتون اوایل دهه ۴۰ است. بعد از آن، دیگر در این حوالی ساختمان و بنای مشهوری نداشتیم.»
- بوستان ملت و رونق محله امانیه
قدیمی‌های محله خوب یادشان است که در دهه ۴۰ کمی پایین‌تر از محل بازار صفویه فعلی، باغ‌وحش بود. بیمارستان روانی دکتر چهرازی هم همان حوالی بود. نویسنده کتاب تهران‌نامه می‌گوید: «اگر از این بناها بگذریم، بنای مشهوری که می‌توانیم تا سال ۱۳۴۵ از آن یاد کنیم رستوران چاتانوگا بود. شهرت آن به دهه ۵۰ برمی‌گردد. رشد این محدوده در دهه ۵۰ که یک دهه قبل بیابان بود به این دلیل بود که سال ۱۳۴۵ کلنگ ساخت بوستان ملت زده و سال ۱۳۴۷ افتتاح شد.
با افتتاح این بوستان، سر و کله رستوران‌های مختلف هم پیدا شد که مشهورترین آنها سورنتو، رایکا، کازما و رواق بود. به هر حال این محدوده خوش آب و هوا به تفرجگاهی برای تهرانی‌ها و شمیرانی‌ها تبدیل شد.» بازارچه صفویه هم در همین روزگار ساخته شد. بازارچه صفویه در زمینی حدود ۲ هزارمترمربع سال ۱۳۵۰ افتتاح شد. ساخت این بازارچه از ۳ سال قبل آغاز شده‌بود.
- وجه تسمیه بازار صفویه
دانستن اینکه چرا بازارچه‌ای در این محله به نام صفویه ساخته شده است خالی از لطف نیست. شهبازی درباره وجه تسمیه بازار صفویه این‌طور می‌گوید: «حسن پیرایش سازنده این بازارچه بود. او پیش از این فروشگاه بزرگی را به سبک اروپایی در لاله‌زار ساخته بود که بسیار مشهور و آوازه آن در سراسر ایران پخش شده‌بود و همه جور اجناسی در آن پیدا می‌شد. قبلاً تهرانی‌ها برای خرید هر کالا باید به یک مغازه مراجعه می‌کردند. مثلاً لباس را از جایی و لوازم خانه را از جای دیگر تهیه می‌کردیم.
ولی در این فروشگاه در لاله‌زار همه نوع کالا و وسیله پیدا می‌شد. درست مثل فروشگاه‌های زنجیره‌ای که امروز در تهران می‌بینیم. آن زمان در تهران چنین فروشگاه‌هایی رواج نداشت. اما در کشورهای اروپایی و آمریکا این‌طور بود. حسن پیرایش اصفهانی بود. او علاوه بر آن فروشگاه بزرگ در لاله‌زار، بازار صفویه در شمیران را هم ساخت. هرچند او و محمدتقی نیلی با هم به‌صورت مشارکتی بازارچه صفویه را ساختند ولی از آنجایی که عمدتاً اختیار دست حسن پیرایش بود، این بازارچه را شبیه معماری عمارت‌های عهد صفوی در اصفهان، زادگاهش ساخت. کاشیکاری بسیار زیبا و جذابی در این بازارچه به کار رفته. پس وجه تسمیه این بازار این است که از روی معماری روزگار صفوی ساخته شده است.»
- بازارگردی در دهه ۵۰
بازارچه صفویه در دهه ۵۰ کارش را آغاز کرد؛ دهه‌ای که با تحولات بزرگی در تهران همراه بود. شهبازی این تحولات را این‌طور برمی‌شمرد: «نخست اینکه اقشار مختلفی از جامعه دارای مکنت و ثروت زیادی شدند. در نتیجه رستوران‌گردی و خرید از فروشگاه زیاد شد. به همین دلیل ساخت فروشگاه و بازارچه‌های متمرکز که همه جور کالایی داشته باشد رواج پیدا کرد.» بازارچه صفویه، سینما تئاتر کوچکی هم در طبقه زیرین داشت. در برخی منابع ظرفیت این سینما تئاتر بین ۱۳۰ تا ۱۶۰ نفر عنوان شده‌است. قهوه‌خانه‌ای هم در کنار آن دایر بود که مدتی به پاتوق هنرمندان و سینماگران تبدیل شده بود. بعد از انقلاب اسلامی سینما توسط بنیاد مستضعفان مصادره شد.
حالا با دانستن هویت و تاریخچه بازارچه صفویه از قدم زدن در آن بیشتر لذت می‌بریم و فقط ویترین‌های مغازه‌ها نیستند که نگاه ما را می‌دزدند. این بار توجه بیشتری به معماری چشمنواز و کاشیکاری فیروزه‌ای و حوض وسط بازارچه که یادآور معماری عصر صفوی است خواهیم داشت. معماری بناهای اصفهان در تهران در بازارچه صفویه خودی نشان می‌دهد.
نظر شما